Przeplatka maturna: Najważniejsze zagrożenia

Przeplatka maturna znalazła się w Polsce i w większości europejskich krajów na czerwonej liście i w księdze gatunków zagrożonych, co jest uzasadnione jej sytuacją niemal we wszystkich krajach w zasięgu jej występowania. W naszym kraju przyznano jej kategorie zagrożenia NT i LR – gatunek niższego ryzyka (Buszko i Nowacki 2002; Buszko 2004).

Jej status zarówno w czerwonej księdze motyli Europy jak i na czerwonej liście jest oceniany jako narażony (Vulnerable) (Van Swaay i Waren 1999; Van Swaay i in. 2010a, 2010b), co odpowiada obecnemu stanowi tego gatunku.

Ostojami przeplatki maturny są niewielkie polany i łąki śródleśne. Ich dalsze istnienie jest poważnie zagrożone z powodu decyzji administratorów lasów, którzy w ostatnich latach sporo z nich przeznaczyli pod zalesienia (Malkiewicz i in. 2008). Rozwój osobniczy przeplatki maturny jest w istotnym stopniu uzależniony od młodego pokolenia jesionów wyniosłych, gdyż jego liście są dla niej niezbędnym pokarmem. Jednak w prowadzonych obecnie w rzecznych dolinach pracach zalesieniowych jesion nie jest już preferowanym drzewem, gdyż zastępuje się go innymi „cenniejszymi” i „bezpieczniejszymi” z punktu widzenia gospodarki leśnej gatunkami, np. dębami lub olchami. Zasadniczo wynika to z atakującej jesiony choroby, która objawia się usychaniem młodych pędów wierzchołkowych, zahamowaniem wzrostu i usychaniem sadzonek lub siewek. Według ostatnich badań (Kowalski 2006, 2012) zapoczątkowanie infekcji i zamieranie pędów przypisuje się grzybowi Chalara fraxinea (Kowalski, 2006) (= Hymenoscyphus pseudoalbidus Queloz et al., 2011). W najbliższych latach niedostatek jesionów wyniosłych może okazać się najdotkliwszym zagrożeniem dla populacji przeplatki maturny.

Innym zagrożeniem jest zwalczanie gatunków owadów uznanych z gospodarczego punktu widzenia za szkodliwe. Mają one stałą tendencję do silnych fluktuacji liczebności, co w terminologii leśnej określa się jako gradacje „szkodnika”. Na niektórych obszarach gąsienice takich motyli przerzedzają korony liściastych drzew i krzewów. Skala tych zjawisk nie jest duża, lecz podejmowane środki prewencyjne w postaci zrzucanych z powietrza preparatów bakteryjnych bywają nieadekwatne, niewspółmiernie duże wobec faktycznego zagrożenia. To one stają się prawdziwym zagrożeniem dla chronionych i obojętnych gospodarczo gatunków. Ich ofiarą pada nie tylko przeplatka maturna, ale też często towarzyszące jej na tych stanowiskach inne chronione owady.

Kolejnym zagrożeniem dla przeplatki maturny jest postępująca w jej zasięgu izolacja skrajnych subpopulacji. Do izolacji na mniejszą skalę i fragmentacji całej metapopulacji przyczyniają się lokalne luki w jej ciągłej strukturze. Izolacja zmniejsza szanse przetrwania populacji głównie z powodu niekorzystnych efektów genetycznych występujących w populacjach o ograniczonej liczebności. Kojarzenie pokrewnych osobników powoduje bowiem wzrost wsobności, co przyczynia się do zwiększenia homozygotyczności wśród potomstwa i obniża jego dostosowanie. Z kolei dryf genetyczny może spowodować spadek poziomu zmienności w populacji, co obniża zdolności adaptacyjne. Migracje między populacjami są ważnym czynnikiem niwelującym te obydwa niekorzystne efekty genetyczne. W związku z tym stanowiska zlokalizowane w obrębie zwartego zasięgu gatunkowego mają lepsze, od populacji marginalnych, perspektywy przetrwania.

Kolejnym zagrożeniem istnienia przeplatki maturny jest stwierdzona wysoka śmiertelność gąsienic w okresie ich życia w gniazdach (powyżej 70%), powodowana głównie przez różne owadzie parazytoidy oraz drapieżne pluskwiaki i niektóre pająki.

Piśmiennictwo

Buszko J., Nowacki J. 2002. Lepidoptera Motyle. [W:] Z. Głowaciński (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, ss. 80-87. IOP PAN, Kraków.
Buszko J. 2004. Przeplatka maturna Euphydryas maturna. [W:] Z. Głowaciński, J. Nowacki (red.) Czerwona księga zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce - bezkręgowce. IOP - Kraków, AR - Poznań.
Kowalski T. 2006. Chalara fraxinea sp. nov. associated with dieback of ash (Fraxinus excelsior) in Poland. Forest Pathology, 36: 264-270.
Kowalski T. 2012. Sprawozdanie końcowe z prac wykonanych w latach 2006-2012 w temacie badawczym pt. „Ustalenie przyczyn i uwarunkowań zamierania jesionów i jaworów dla wypracowania podstaw postępowania hodowlano-ochronnego”. Kraków: 88 ss.
Malkiewicz A., Smolis A., Stelmaszczyk R., Kadej M., Masłowski J., Matraj M. 2008. Przeplatka maturna Euphydryas maturna (Linnaeus, 1758) na Dolnym Śląsku – stan obecny i możliwości ochrony. Przyroda Sudetów, 11: 77-86.
Van Swaay C., Cuttelod A., Collins S., Maes D., Munguira M. L., Šašić M., SetteleJ., Verovnik R., Verstrael T., Warren M., Wiemers M., Wynhoff I. 2010a. European Red List of European Butterflies. Publication Office of the European Union, Luxembourg.
Van Swaay C. A. M., Collins S., Dusej G., Maes D., Munguira M. L., Rokosy L., Ryrholm N., Šašić M., SetteleJ., Thomas J. A., Verovnik R., Verstrael T., Warren M., Wiemers M., Wynhoff I. 2010b. Do’s and don’ts for butterfies of the Habitats Directive. Report VS2010.037, Butterfly Conservation Europe & De Vlinderstichting, Wageningen.
Van Swaay C.A.M., Waren M.S. 1999. Red Data Book of European Butterflies (Rhopalocera). Nature and Environment Series No. 99. Council of Europe, Strasbourg.